From :ATM Türk: Amatör Teleskop Yapımı

Piyasada amatör gökbilimcilerin teleskoplarında kullanacakları gözmercekleri o kadar çeşitlidir ki, hangisini alacağınıza karar vermek bazen çok güçleşir. Karar verirken göz önüne alacağınız özellik, hangi gözmerceğini hangi amaçla kullanacağınız olmalıdır. Tabi ki geniş bir yelpazade (değişik odak uzaklıklarında) bir mercek koleksiyonunuzun olması en idealidir.

Amatör gökbilimcilerin teleskoplarında kullanacağı gözmercekleri için dünyada üç standart boy mevcuttur:

• Eski Japon standardı olan çapı 24.5mm olanlar (0.965 inç diye de geçer).
• Amerikan standardı ve şu anda dünyada geçerli olan çapı 31.8mm olanlar (1.25 inç diye de geçer).
• Nispeten daha yeni bir boy olan çapı 50.8mm olanlar (2 inç diye de geçer).

Bunun dışında, eskiden bazı profesyonel gözlemevlerinde 100mm çaplı gözmercekleri de kullanılmakta idi.

Gözmerceklerini teleskoptaki odaklayıcıya koyup baktığınız için, odaklayıcıların standartları da yukarıda sayıldığı gibi üç çeşittir.

Teleskoplarda büyültme oranı değil, birincil aynanın/objektifin büyüklüğü önemlidir. Ayna ne kadar çok büyük olursa, teleskop o kadar çok ışık toplar, ve hem daha sönük cisimleri görebilir, hem de birbirine yakın iki cismi ayırma gücü daha fazla olur. İlk teleskop alanların en çok hataya düştüğü konu büyültmenin çok önemli olduğunu sanmalarıdir.Bu nedenle herhangi bir gözmerceğinin ile kullanıldıklarında, büyültme oranını 2 ya da 3 kat arttıran barlow türü merceklerden ilk aşamada uzak durulmasını tavsiye ederiz. Amatörlerin görsel gözlem yaparken büyültmeye gerek duyduğu birkaç gökcismi vardır. Örneğin; Ay, gezegenler ve çift yıldızlar bunların başlıcalarıdır. Onun dışındaki her türlü gök cismi en iyi ya dürbünle, ya da az büyültme yapan bir teleskopla izlenebilir.

Bazı ATM yazışma listelerinde ya da kendin yap (DIY) makalelerinde, maliyeti azaltmak için teleskoplar için üretilen özel gözmercekleri yerine eski dürbünlerden çıkma merceklerin ya da mikroskop okulerlerinin teleskoplarda da kullanılabileceği yazar. Piyasada 18mm, 24.5mm (0.965 inç) ve 30.5mm gövde çaplarında ve başka boyutlarda mikroskop mercekleri bulunabilmektedir (http://www.microscope-store.com). Bu merceklerin üzerinde yazan büyültme orani, hangi mikroskopta kullanılıyorsa, onunla sağladığı büyültmeyi gösterir. Elinize bu tür bir mercek geçerse, onun odak uzaklığını bulmanız, böylece teleskobunuzda hangi oranda bir büyültme yaptığınızı anlamanız gereklidir.

Kullandığınız mercek basitse, bir elemanlı ya da birbirine yapıştırılmış iki elemanlı gibi, elinizdeki mikroskop gözmerceğini güneşe tutup, ışığını bir kağıda odaklayıp, merceğin odak uzaklığını rahatça ölçebilirsiniz.

Optiğin her alanında olduğu gibi, gözmerceklerinin odak uzaklığını hesaplamanın da formülleri vardır. Özellikle çok elemanlı (içinde birden fazla mercek bulunan) gözmerceklerinin odak uzaklığını hesaplamak için iki yöntem vardır; elinizdeki verilere göre bunları kullanıyorsunuz.

a) Birinci yöntem:
Elinizdeki gözmerceğinin içindeki herbir elemanın odak uzaklığını ve merceklerin birbirlerine olan uzaklığını bilirseniz 'efektif odak uzaklığını' şu sayfada anlatıldığı şekilde bulabilirsiniz: http://www.astronomyboy.com/eyepieces/epcalc.shtml

b) İkinci yöntem:
Pratik bir ölçüm yaparak ve iki formül kullanarak herhangi bir gözmerceğinin odak uzaklığını söyle hesaplayabilirsiniz:

Formül 1: Büyültme = Objektifin Çapı / Görüş Dairesinin Çapı

Formül 2: Büyültme = Objektifin Odak Uzaklığı / Gözmerceğinin Odak Uzaklığı

Burada ölçümünü yapacağınız değer Görüş Dairesinin Çapı'dır (diameter of exit pupil). Bunun ne olduğuna gelince, örneğin gündüz teleskobunuzu çok uzaktaki bir cisme doğrultup, gözmerceğini takip odaklayınca, biraz uzaktan baktığınızda gözmerceğinin size bakan tarafındakı ortadaki ışıklı dairedir (aynen dürbünlerde görünen daire gibi). Bunu hesaplamak için "dynameter" denilen bir alet kullanılır. Siz çok duyarlı küçük bir cetvel ya da benzeri başka bir cihaz kullanabilirsiniz.

Bu değeri ölçtükten sonra, büyültmeyi hesaplayabilirsiniz. Sonra da ikinci formüldeki değerleri yerlerine koyarak, gözmerceğinin odak uzaklığını bulabilirsiniz.

Bu yöntem ve konu hakkında aşağıdaki bağlantılar ilginizi çekebilir:
http://astro.umsystem.edu/atm/ARCHIVES/OCT00/msg00239.html
http://www.klhess.com/telecalc.htm
http://www.klhess.com/teleform.htm

Belli odak uzaklığındaki bir gözmerceği (üzerinde mm cinsinden yazılı olan sayıdan anlaşılır) değişik çap ve odak oranlı teleskoplarda değişik büyültmeler yapacaktir. O nedenle, amatör teleskoplarda kullanılacak 'genelde' tavsiye edilen büyültme oranlarından bahsedilir.

Mutlak bir değer tavsiye etmek, örneğin "odak uzaklığı 10mm olan bir mercek alın demek", teleskopları birbirinden farklı olduğu için herbir amatör için başka başka büyültme oranlarına denk gelecektir. Ama büyültme oranını göreceli kullanırsak (örneğin 40 kez gibi), o zaman herkes kendi teleskobuyla bu büyültmeyi sağlayabileceği mercekten söz edildiğini anlayacak ve o merceği alacaktır.

Örneğin elinizde odak uzaklıkları birbirinden farklı üç değişik teleskop olsun, ve "40 kez büyültme yapmak iyi olur" dersek, herbir teleskop için değişik odak uzaklıklı mercekler gerekir (aşağıdaki ilk sayı inç cinsinden teleskop çapı, ikincisi gözmerceğinin odak uzaklığıdır):

4.25 inç - 11.3mm
5.5 inç - 12.7mm
8 inç - 30mm

Tam tersine mercek için mutlak bir odak uzaklığını önerirsek, diyelim 20 mm, o zaman yapılan büyültmeler farklı olacaktır (sayıları yuvarlıyoruz):

4.25 inç - 22.5 kez
5.5 inç - 25 kez
8 inç - 60 kez

Gözmercekleri hakkında başlangıç bilgileri veren şu bağlantılara da bir bakmanızı tavsiye ediyoruz:

http://www.skyandtelescope.com/equipment/basics/Guide_to_Eyepieces.html

http://www.skyandtelescope.com/equipment/basics/3311076.html

http://www.spacegazer.com/eyepiece-basics-g.asp

***** devam edecek ****